‘Annie Allen’ isimli kitabıyla Pulitzer Ödülü’nü kazanan birinci siyah şair olan Gwendolyn Brooks, 1917’de doğdu. Şiirlerinde yüklü olarak siyahların sıkıntılarını işleyen Brooks, mesleği boyunca ayrımcılıklara karşı bir ayna olmaya çalıştı.
Brooks’un şiirleri haricinde yayınladığı ‘Maud Martha’ isimli tek bir romanı var. Başkarakterinin ismini taşıyan bu roman, siyah bir kızın hayatını çocukluktan yetişkinliğe, yani 1920’lerden 1940’lara kadar takip etmektedir. Üstelik Büyük Buhran yıllarına denk gelen bu yıllarda karşımıza çıkan tek şey de ırkçılık sorunu değildir; onunla birlikte cinsiyetçilik, renkçilik ve sınıfsal farklılıklar da işlenmektedir.
Geçtiğimiz günlerde İş Kültür tarafından yayınlanan ‘Maud Martha’nın tercümanı ise Didar Zeynep Batumlu’dur.
‘BİZLER KURU SAATLERİN VE İSTEM DIŞI PLANIN ŞEYLERİYİZ’
Martha, fakir bir ailenin kızıdır. Sıcak ve sevgi dolu görünen bu aile birinci etapta tipik bir Yeşilçam ailesini andırır. Lakin sınıf sorunu işin içine olanca gerçekliğiyle girince işler yavaş yavaş değişmeye başlar. Parasızlık yüzünden meskenden atılma tehdidiyle karşı karşıya kalınması bunun birinci göstergesidir.
Martha, fakir ve ırkçı bir dünyada büyürken kendini karahindibalara benzetir. Konutun art verandasında alelade formda uzunluk veren karahindibaların aslında hiçbir kıymeti yoktur. Ne bir nilüfer çiçeği üzere şık ne de Japon süsenleri üzere cezbedicidir fakat Martha tam da bu yüzden sever karahindibaları. Bu kadar sıradan bir şeyin bu derece narin olması ona benzersiz görünür.
Irkçılık tehdidi altında eğitimine devam ederken onu teselli eden tek şeyin kitaplar olduğunu anlayan Martha, daima okur durur. Kardeşi Helen’se bu yüzden onunla dalga geçer, erkeklerin kitap okuyan bilgiç kızları sevmediği için Martha’nın asla bir sevgilisi olmayacağını söyler. Ne var ki Martha günün birinde evlenir, bir de çocuk dünyaya getirir lakin yeniden de işler istediği üzere gitmez.
Halbuki onun “dünyaya düzgün bir Maud Martha bağışlamaktır isteği. Sunacağı tek şey budur; öbür hiç kimseden çıkması mümkün olmayan bir sanat yapıtıdır” bu.
Maud Martha , Gwendolyn Brooks, Mütercim: Didar Zeynep Batumlu, 128 syf., İş Bankası Kültür Yayınları, 2023. ‘NE ACI NE DE AŞK TEK BAŞINA YETMEYECEK’
Kitabın dikkat cazip yanlarından biri de ırkçılık problemini, yalnızca siyah-beyaz çatışması üzerinde değil, renkçilik üzerinden de tartışıyor olmasıdır. Siyahlar ortasında “daha koyu” deriye sahip olanların, “daha açık” cilde sahip olanlar tarafından aşağılanması halinde özetlenebilecek olan renkçilik, karşımıza romanın daha başında çıkar. Açık ciltli bir siyah olan Martha’nın kardeşi Helen, Martha’ya karşı olumsuz bir yaklaşım içindedir. Onun sevgilisiz kalacağına ait söylediği şeylerin altında da aslında bu olumsuz yaklaşım yatmaktadır.
İki kardeşin iletişimsizliği roman boyunca devam eder lakin bundan daha tesirli bir renkçilik örneği Martha’nın kocası Paul’le yaşadığı ikilemde ortaya çıkar. Martha, çok koyu bir cilde sahip olduğu için “ötekinin ötekisi” olma sıkıntısını kanıksamıştır. Paul üzere açık derili bir siyahın kendisini sevmediğini, onu yalnızca tatlı bulduğunu düşünür lakin yeniden de onunla uzun soluklu bir yola çıkar.
Zira Martha -çocukluğundan beri- yaşadığı bütün zorlukları hayal kurarak aşan biridir. Evlilik sürecinde de birebir şeyi yapar. O denli hoş bir evlilik yaşayacağını düşünür ki kendine neredeyse bir Külkedisi masalı devşirir. Üstelik bu masal yalnızca cinsiyetçiliği, ırkçılığı aşan bir masal değil, birebir vakitte sınıfsal birtakım beklentilerle doludur. Başka bir değişle Martha’nın kurduğu hayaller epey değerlidir.
Ne var ki Paul’le olan evliliğinde vasat bir dairede yaşamaya başlar. Meskenin içinde gördüğü her böcek, her fare hayallerini ufak ufak kemirir. Lakin Martha’dır bu, hiç üşenmez, bir hayal daha kurar. Üstelik fareyi öldürmeden bıraktığı için içten içe Tanrı’nın kendisine bir kıyak yapacağını da umar.
Bu üzere sınıfsal hayaller kuran tek kişi Martha değildir natürel. Paul de böyledir. Hatta bir akşam hoş güzel giyinip bir sinema salonuna masraflar. “Ömrü hayatlarında hiç hamamböceği ya da sıçan görmemiş üzere. Ya da bir hafta boyunca soğukta kalmamış gibi” memnundurlar. Fakat sinema bitip de salonun ışıkları yanınca beyazların bakışları üstlerine dikilmeye başlar. Halbuki onlar “filmi çok beğenmişlerdir, çok memnundurlar; gülerek, sinemadan çıkan öteki izleyicilere ‘Güzeldi değil mi? Şahane değil miydi?’ demek istemektedirler”.
‘ATEŞTE DURAKLAMANIZA GEREK YOK’
Başta da belirttiğim üzere, Brooks bir şairdir. Bir şair tarafından yazılan bu roman da ister istemez şairane birtakım lisan kullanımlarını da beraberinde getirir. Brooks’un lisanı, bilhassa de Martha’nın iç konuşmalarını gördüğümüz yerlerde, farkını ortaya koyar. Bu, tuhaf bir istikrar yaratır zira Martha en bahtsız durumları bile “tuhaf” bir optimistlikle, bir cins kabullenişle çevreler lakin bu Pollyanna tadında bir şey değildir, tersine direnmeye içkindir.
Romanın kurgusu da ayrıyeten bahse kıymettir. Çünkü “Maud Martha” zamansal olarak her ne kadar düz bir akışa sahip olsa da kısa kısımlardan oluşur. Her kısım Martha’nın hayatındaki kısa bir anla, bir hisle ve onun etrafında gelişen birtakım olaylarla çevrelenir. Bu kısımlar ortasında da vakit atlamaları bulunur. Ortadaki boşlukların bir kısmını Brooks tamamlar, bir kısmını okura bırakır. Bu da okuma keyfini arttırır.
‘Maud Martha’, Brooks’un Türkçeye çevrilen birinci kitabıdır. Şiirleri şimdi basılmadı. Umarın yakında onları da okuma talihini buluruz.